BERKHOF - BERKHOFF
1500 genealogy - genealogie 2000+
Naamsgeschiedenis
Berkhof(f) betekent letterlijk `berk-hoeve´ of `berk-hofstede´ en valt als zodanig onder de zogenaamde
boerderij-namen. Zo´n naam diende als adres toen straatnamen nog niet algemeen waren. Voor alle
duidelijkheid zal op het erf dan ook een berkenboom hebben gestaan. Zeker niet alle boerderijen kregen
een naam. Dit gebeurde alleen als de eigenaar een in de buurt vooraanstaande figuur was of als deze de
boerderij verpachtte (verhuurde) aan derden. In dat laatste geval maakte de naam de boerderij met de
bijhorende grond goed identificeerbaar. Dat was uit juridisch oogpunt van belang bij het opstellen van de
benodigde officiële documenten. Maar het was ook handig voor de eigenaar als deze meer bezittingen had
en daarvan een uitgebreide (financiële) administratie bij hield. Vrij algemeen gebruik bij boerderij-namen
was dat de pachter (huurder) van de boerderij en zijn gezin de boerderij-naam als toevoeging achter de
voornaam en het patroniem kregen.
Primair bleef de naam echter aan de boerderij en het bijhorende erf verbonden. Dat betekende dat ook een
nieuwe, opvolgende pachter met zijn gezin bekend kon worden onder de boerderij-naam. Zodoende
kunnen dus meerdere niet-verwante families hun achternaam ontlenen aan één en dezelfde boerderij!
Want de vertrokken pachter en zijn nakomelingen bleven de boerderij-naam waaronder zij algemeen
bekend waren geworden, vaak verder gebruiken. Maar hij of één van zijn (klein-)kinderen kon ook een
andere achternaam aannemen. Bijvoorbeeld die van een andere boerderij, of dat van een ambacht. Na de
introductie van de Nederlandse Burgerlijke Stand omstreeks 1811 en de Duitse Standesamt in 1876 waren
dit soort naamsveranderingen niet meer mogelijk. Maar het gebruik dat boerderijnamen de naam bepalen
waaronder iemand bekend staat, komt in sommige regio´s nog steeds voor. Bijvoorbeeld in Vriezenveen. Iemands werkelijke achternaam is daar soms
niet eens bekend; alleen bij de Burgerlijke Stand.
Dat de naam Berkhof(f) inderdaad van een gelijknamige boerderij komt, is tot nu toe alleen bij de Nederlandse stamboom Lunteren zwart op wit
aangetoond. De boerderij was eigendom van de kerk van Lunteren en stond al jaren bekend onder de naam Berkhof toen in 1738 daar een zekere
Hendrik Jansen (lees: Janzoon) kwam te wonen. Hij en zijn kinderen werden bekend als de mensen `Van den Berkhof´ en `Berkhof´. Nakomelingen
die allang niet meer op de boerderij woonden bleven de naam gebruiken. Illustratief voor het feit dat boerderij-namen als adressen werden gebruikt, is
dat de weg waaraan de Lunterse Berkhofboerderij lag later (in de negentiende eeuw) de naam `Berkhofweg´ kreeg. Helaas is de herkomst van de
achternaam bij andere familie stambomen niet zo `eenvoudig´ vast te stellen. Zo nam rond 1777 in het nabijgelegen Kootwijkerbroek een zekere
Wouter Willemsen (lees: Willem-zoon) en zijn kinderen uit zijn derde huwelijk de achternaam Berkhof aan. Waarom is onduidelijk. Voor zijn
kinderen uit zijn eerste twee huwelijken werd alleen het patroniem `Wouters´ gebruikt. Ook zijn broers en vader die in Harskamp waren geboren,
gebruikten alleen een patroniem en er lijkt geen verwantschap met de stamboom Lunteren te zijn. Bij de stamboom Kootwijk lijkt de naam dus uit het
niets op te duiken.
Van andere boerderijen wordt vermoed dat ze het aannemen van de Berkhof (f) achternaam hebben bepaald. Zo wonen er in de omgeving van de
voormalig Berkhof-boerderijen in Udenhout en Overa (nog steeds) veel naamdragers. Dit zijn familie stambomen waar ons helaas weinig tot niets van
bekend is. De oudst bekende vermeldingen van deze boerderijen stammen uit 1541 en 1495. Bij de voormalige Berkhof-boerderij in Oldeneel bij
Zwolle valt zo´n relatie niet te leggen. Deze boerderij die in een document uit 1521 opduikt, lijkt geen `naam-nalatenschap´ in de regio gehad te
hebben. In Duitsland staan verder in het bij Dordmund gelegen Flierich en Ahlen-Dolberg een drietal boerderijen. In de laatste plaats staan er zelfs
twee; een grote en een kleine. De daar voorkomende familienamen Berckhoff, Berkhoff en Grosse Berkhoff zullen daar zeker een relatie mee hebben.
Bij Hannover ligt zelfs een dorpje genaamd `Berkhof´. Het wordt al in 1381 vermeld als `Birkenhof´. Het ligt even ten Noorden van Hannover aan de
A7 en is in heel Duitsland bekend vanwege de verkeersfileberichten. Het is goed mogelijk dat de Berkhoff naamdragers in het verderop gelegen Peine
en Liebenburg hieraan hun naam ontlenen.
Helaas weten we van het gebruik van de achternaam in het Hannover en Dordmund gebied weinig. Behalve dat in de 17de en 18de eeuw veel
naamdragers om economische redenen uit het laatstgenoemde gebied naar eerst de Zuid- en later de Noord-Hollandse steden zijn getrokken, zoals
Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Nakomelingen van deze Hollandgänger zijn vandaag vaak nog te herkennen aan de `Duitse schrijfwijze´ met de
-ff-. Voor dezelfde Nederlandse -ò- klank in -hof- is in het Duits een extra -f- nodig. Een enkele -f- levert een -ó- klank op waardoor het wordt
uitgesproken als -hoof-. En dat is blijkbaar in het Duits niet de bedoeling. De schrijfswijze met een enkele -f- die in Nederland veruit het meest
voorkomt, komt in Duitsland namelijk in het geheel niet voor! Maar hiermee belanden we al bij de invloeden van regionaal dialect op de schrijfwijze
van de achternaam.
Naamsvarianten en dialectinvloeden Berghof(f), Barkhof(f), Berkhof(f), Berkhoven en
Birkhof(f)
Een tweetal namen hebben dezelfde betekenis als Berkhof(f), namelijk Barkhof(f) en Birkhof(f). Zowel
een `berk´, als een `bark(e)´ en een `birke´ verwijzen naar één en dezelfde Betula boom. Ook al werden
met de Nederlandse Statenvertaling (1618) en met de Luther- en Zürich Bijbel (1534 en 1665) belangrijke
aanzetten gegeven om tot een `standaardtaal´ te komen, regionaal spraakgebruik bleef tot de introductie
van de Nederlandse Burgerlijke Stand in 1811 en de Duitse Standesamt in 1876 van grote invloed op de
vorming van achternamen. Zoals de verwisseling van de -e- voor de -a- klank in het Nederduits en de -e-
voor de -i- klank in het stroomgebied van de Rijn, van de Alpen tot de Nederlandse grens (zie kaart).
De -e/a- klankwissel is kenmerkend voor het Nederduits en de grens ligt in Nederland ergens op de
Drentse zandgronden. Zo zijn afstammelingen van de stamboom Oosterwolde die in de achttiende eeuw
naar Havelte en Dalen verhuisden, allen teruggevonden onder de naamstamboom Vriezenveen is de
schrijfwijze met de letter -a- slechts een enkele maal terug te vinden. Afstammelingen van de stamboom
Zeijen daarentegen zijn gedeeltelijk als Berkhof en vooral als Barkhof teruggevonden. Hannover ligt ook
duidelijk op zo´n klankgrens van -e/a-. De namen Berkhoff en Barkhoff kunnen daar naast elkaar terug
gevonden worden. Grofweg ten Noorden van de lijn Drenthe-Hannover komt alleen nog de naam
Barkhoff nog voor. Mogelijk in relatie met voormalige `Barkhof´ boerderij in Bremen. De -e/i- klankwissel is kenmerkend voor het stroomgebied van
de Rijn en komt daardoor in zowel het Hoogduits als het Middelduits dialectgebied voor. De naam Birkhoff echter komt alleen voor in de zogenaamde
Rijnlandse Waaier; een smeltkroes van Nederfrankische, Nederduitse, Middelduitse en taalvarieteiten. In Nederland komt de naam alleen in de regio
Utrecht voor en in de Duitse spelling met -ff-. Mogelijk dat (ook) het landgoed Birkhoven bij Amersfoort hierbij een rol heeft gespeeld.
Verschillen in regionaal spraakgebruik lieten vooral hun sporen als van de ene regio naar de andere werd verhuist. Bestudering van de 17de en 18de
eeuwse Amsterdamse Ondertrouw aktes geven hier duidelijke voorbeelden van. Als economische motor van de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden trok Amsterdam grote aantallen gelukzoekers uit alle windstreken aan. In de Ondertrouw aktes zien we dat stadsbeambten de namen
van immigranten uit klankgebieden van -a- en -i- standaard opschreven als Berkhof(f). Dat wordt helemaal goed zichtbaar als de aanstaande bruid of
bruidegom in kwestie zijn eigen naam kon schrijven en daarbij zelf een -a- of -i- gebruikte. Het wel of niet kunnen schrijven van de eigen achternaam
blijkt dan een cruciale rol te spelen bij het doorgeven van de schrijfwijze. Tot die definitief wordt vastgelegd met de introductie van de Burgerlijke
Stand in 1811.
Maar de Amsterdamse Ondertrouw aktes laten ons nog meer zien. Bijvoorbeeld de schrijfwijzen met -c- en -ck-, die halverwege de 18de in onbruik
raken. En de schrijfwijze `Berkhoven´. Deze naam wordt alleen in vroeg 17de eeuwse aktes teruggevonden, met als herkomstplaatsen steden als
Haarlem en Leiden. Wellicht heeft de naam hier in deze gevallen nog een relatie met het Noordhollandse plaatsje Berkhout (`berk-bos´) dat in de
15de en misschien ook de 16de eeuw bekend stond als `Berkhoven´. Maar ook verschillende naamdragers uit het Duitse Hamm ondertekenen de
Ondertrouw akte begin 18de eeuw met deze naam. De stadsbeambte noteert in hun geval echter standaard `Berkhoff´. Daarmee lijkt het goed
mogelijk dat de naam `Berkhoven´ een archaische schrijfwijze van de naam Berkhof(f) is. De naam komt in Nederland en Duitsland vandaag niet
meer voor.
Een bijzonder geval vormt de naam Berghof(f). Deze naam betekent letterlijk `heuvel-´of `berg-hoeve´ en is van oudsher een veel voorkomende naam
in het Duitse Sauerland. Mede vanwege hun verschillende betekenissen lijken de namen Berkhoff en Berghoff in het aangrenzende Roergebied niet tot
al te grote verwarring te hebben geleid. Amsterdamse stadbeambten daarentegen vertaalden ook deze naam standaard tot Berkhof(f). Mogelijk op het
verkeerde been gezet door het verschijnsel dat nu bekend staat als de Benrath-lijn; de -k/ch- klankovergang zoals uitgesproken in -ik- en-ich-. De
enige in Nederland voorkomende Berghof familie komt voor in en rond Maastricht. Het is mogelijk dat deze familie hun naam ontleend aan het bij
Gulpen liggende gehucht Berghof. Net als in de familie stamboom Zijen zien we ook in deze stamboom dat één van de afstammelingen rond 1811 de
meer Hollands schrijfwijze heeft aangenomen. Zodoende komen ook in de stamboom Maastricht twee schrijfwijzen voor, namelijk Berghof en
Berkhof.
Tot slot nog iets over de in Amerika voorkomende namen Barkoff, Berkoff, Birkoff and Burkoff. In het Engels wordt de -h- van -hof(f)- niet
uitgesproken en de uitgang -off- lijkt dan ook op het eerste gezicht een verengelsing. De herkomst van deze naamdragers ligt echter niet Nederland of
Duitsland, maar in Oosteuropese landen als Polen, Roemenië, Wit-Rusland en de Oekraine. Begin twintigste eeuw emigreerden een groot aantal
mensen uit deze gebieden naar de Nieuwe Wereld. Bij het opstellen van de naturalisatie formulieren op Ellis Island werden door de Amerikaanse
Immigratiedienst patroniemen als bijvoorbeeld de Russische uitgangen -ov- , -ovitch- en -ovsky- vertaald naar het Amerikaanser (?!) klinkende -off-.
Eigenlijk vergelijkbaar met wat er in de 17de en 18de eeuw in Amsterdam gebeurde. De achternaam is in deze gevallen dus geen boerderij-naam, maar
heeft een voornaam als basis!
updated: 1 April 2010.